Заманауи жасанды интеллект (ЖИ) технологиялары білімді критериалды бағалаудың әдістерін және жалпы білім беру процесін айтарлықтай өзгертті. ЖИ білім беруде қолданудың негізгі бағыттарының бірі – бағалау процесін автоматтандыру, бағалаудың ашықтығы мен объективтілігін қамтамасыз етеді. Бұл мақалада біз ЖИ критериалды бағалаудағы рөлін және оның болашақ білім беру жүйелері үшін ашатын мүмкіндіктерін қарастырамыз.
Критериалды бағалау – бұл оқушылардың білімін алдын ала белгіленген критерийлер негізінде бағалау әдісі. Дәстүрлі бағалаудан айырмашылығы, мұнда баға мұғалімнің жалпы әсеріне емес, нақты және объективті көрсеткіштерге сүйене отырып қойылады. Қазақстанда критериалды бағалауға кезең-кезеңімен көшу 2017 жылдан басталды. Осыған байланысты қазақстандық мұғалімдерге жаңа оқыту әдісіне бейімделу және оны меңгеру үшін уақыт қажет болды. Критериалды бағалау жиынтық және формативті бағалаудан тұрады.

Критериалды бағалау құрылымы
Бағалау критерийлері 4 блоктан тұрады, олар көрсеткіштер мен дескрипторларға бөлінген.

1. Жоспарлау – сабақтың мақсаты; оқыту (тәрбиелеу) әдістері мен ресурстары; бағалау әдістері мен құралдары;
2. Оқыту – функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған оқу материалдарының берілуі; цифрлық білім беру контеттерін қолдану; оқыту әдістерін, тапсырмаларды, ресурстарды, саралау тәсілдерін пайдалану; сабақтың құрылымы мен уақытты тиімді пайдалану; оқушылардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру; жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықты дамыту;
3. Бағалау – тапсырмаларды бағалау әдістері мен құралдарын қолдану;
4. Рефлексия - сабақтың (сабақ, іс-шара) рефлексиясы;

Жиынтық бағалау
Жиынтық бағалау (ЖБ) – бұл оқу бағдарламасының мазмұнын меңгеру деңгейін анықтау және бекіту мақсатында оқушылардың үлгерімін ағымдағы бақылау жүйесі. Ол келесі кезеңдерде өткізіледі: бөлімдер/өтпелі тақырыптардан (БЖБ), тоқсан (ТЖБ), оқу жылының қорытындысы (9 және 11-сыныптардағы қорытынды аттестация).

ЖБ өткізу кезінде педагог келесі ережелерді басшылыққа алады:

• Форма (бақылау жұмысы, практикалық немесе шығармашылық жұмыс, жоба, эссе, диктант, мазмұндама, шығарма, тест) және орындалу уақыты мұғалімнің қалауымен белгіленеді.
• ЖБ өткізу кезінде академиялық адалдық қағидаларын сақтау маңызды: мұғалімдер – тапсырмаларды дайындауда, оқушылар – оларды орындауда.
• ЖБ тапсырмаларын мұғалімдер өз бетінше құрастырады, олар оқушылар меңгерген материалдарды қамтып, типтік оқу бағдарламаларына сәйкес болуы тиіс.
• ТЖБ сапасын арттыру үшін оның тапсырмалары әдістемелік бірлестік отырысында алдын ала талқыланады. Бұл оқу мақсаттарына сәйкестігін, көлемін, нұсқаулықтарын және орындау уақытын бағалауға мүмкіндік береді.
• Бір тоқсанда БЖБ үш реттен артық өткізілмейді. Бөлімдер/өтпелі тақырыптар саны төртеуден көп болған жағдайда, оларды біріктіруге және БЖБ екі кезеңмен өткізуге рұқсат етіледі.
• Бір күнде үштен артық ТЖБ жоспарланбайды, оқу пәндерінің күрделілік деңгейі ескеріледі. ТЖБ тоқсанның соңғы күні өткізілмейді, сондай-ақ бір пән бойынша бір күнде БЖБ және ТЖБ өткізуге жол берілмейді.
• Егер ТЖБ нәтижелеріне қатысты даулы мәселелер туындаса, педагогикалық кеңестің шешімімен, бағалау объективтілігін қамтамасыз ету үшін, жазбаша түрде өткізілетін пәндер бойынша модерация жүргізіледі. Ол бағалар қойылғанға дейін 1 күннен кешіктірілмей жүзеге асырылуы тиіс.

Формативті бағалау
Формативті бағалау (ФБ) күнделікті сабақ барысында жүргізіліп, оқушылардың құзыреттіліктерінің қалыптасу деңгейін анықтауға көмектеседі. ФБ барысында жиналған мәліметтер мұғалімдерге оқушылардың жетістіктері мен қиындықтарын талдауға, олардың күтілетін оқу нәтижелеріне жету деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Формативті бағалаудың сапалы жүзеге асырылуы оқушылардың өз білімін өздігінен бағалау дағдыларын дамытып, олардың оқу процесін жетілдіруге деген қажеттілігін қалыптастырады.

Формативті бағалауды сапалы жүзеге асыру үшін педагог:

• оқу бағдарламасының мақсаттарын сабақтың мақсатына айналдырады және сабақ мақсаттарына сәйкес бағалау критерийлерін әзірлейді (оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау негізінде қолданылатын белгі). Оқу бағдарламасының мақсаттарын сабақтың мақсаттарына айналдыру үшін педагогтың оқытылатын пәннің мазмұнын, типтік оқу бағдарламасын және мемлекеттік білім беру стандарттарын жоғары деңгейде меңгеруі қажет. Сабақтың мақсаттары білім алушылардың сабақ соңында не білуі, түсінуі немесе істей алуы керектігін анықтайды. Әрбір сабақ мақсаты білім алушылардың оқу жетістіктерінің нақты бір аспектісіне бағытталуы керек және бір ғана әрекет етуші етістікпен берілуі тиіс. Сабақтың мақсаттары мен олардың жетістік критерийлері сыныптағы әрбір білім алушыға түсінікті және айқын болуы керек;
• зерттелетін тақырып бойынша алдыңғы білім деңгейін, олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтауға көмектесетін, сондай-ақ білім алушылардың сабаққа қызығушылығын арттырып, оларды сыни ойлауды қолдануға және өзін-өзі оқыту дағдыларын дамытуға ынталандыратын сұрақтарды ойластырады;
• академиялық адалдық қағидаттарын сақтай отырып, білім алушылардың пәндік және метапәндік дағдыларын дамытуға арналған әртүрлі сараланған тапсырмаларды әзірлейді / бейімдейді. Тапсырмалардың әртүрлі түрлерін орындау жазбаша жұмыстар, ауызша жауаптар, жеке, жұптық және топтық жұмыстар, презентациялар және т.б. түрінде ұсынылуы мүмкін. Тапсырма сапалы деп есептеледі, егер ол оқу мақсатына және бағалау критерийлеріне сәйкес келсе, сондай-ақ білім алушылардың жас ерекшеліктері мен ойлау дағдыларының деңгейлеріне сай болса, түсінікті түрде тұжырымдалса және айқын нұсқауларсыз берілсе;
• білім алушыларды өзін-өзі бағалау (дұрыс жауапты анықтау, тапсырманы орындау деңгейін бағалау, сабақ / тапсырма нәтижелері бойынша рефлексия және т.б.), өзара бағалау (бағалау критерийлері мен дескрипторларға сәйкес бір-біріне кері байланыс беру) және т.б. сияқты әртүрлі бағалау әдістері мен тәсілдері арқылы белсенді түрде оқу процесіне тартады;
• тек ауызша немесе жазбаша пікірлермен шектелмейтін, құрылымдық кері байланыс береді. Педагог кері байланыстың сапалы құралдарын, мысалы, рубрикалар, тапсырмаларды орындаудың табыстылық чек-парақтары және т.б. қолдануы тиіс. Формативті де, суммативті бағалауда да білім алушылардың жұмыс процестері мен сапасы тұрғысынан күтілетін нәтижелер көрсетілген рубрикаларды пайдалану өте маңызды. Рубрикалардың форматы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ олардың барлығын екі негізгі белгі біріктіреді: 1) тапсырмаға қойылатын критерийлер тізімі және 2) сапаны градациялау, онда білім алушылардың «жақсы», «орташа» және «әлсіз» жұмыстары сипатталады. Кері байланыс тиімді болуы үшін ол қателерге емес, дұрыс жауаптарға баса назар аударуы керек, алдыңғы жұмысымен салыстырғанда қол жеткізген прогреске шоғырлануы және білім алушыларға өз оқуын жақсартуға көмектесетін әдістермен сүйемелденуі тиіс.

Мектепте формативті бағалауды тиімді жүзеге асыруда мектеп басшыларының бағалау саласындағы құзыреттіліктері маңызды рөл атқарады. Жоғары деңгейдегі құзыреттілік мектеп басшылары:

• академиялық адалдық қағидаттарына негізделген формативті бағалау тәжірибелерінің маңыздылығына сенімді болуын;
• мектепті дамыту бойынша шешімдер қабылдау үшін бағалау деректерін пайдалану барысында кәсібилік, сенімділік және этикалық ұстанымдарды ұстануын;
• бағалау деректерін, оның ішінде олардың сенімділігі мен валидтілігін талдауды меңгеруін;
• үздіксіз кәсіби білім алу және педагогтармен өзара әрекеттесу арқылы бағалау саласындағы өз сауаттылығын арттыруын;
• мектепте бағалаудың кәсіби даму мен педагогтерді бағалау саласында қолдауға негізделген мәдениетін ілгерілетуін білдіреді.

Мәселелер мен қиындықтар
ЖИ-дің бағалаудағы барлық артықшылықтарына қарамастан, оны қолдану бірнеше мәселелерді туындатады:

• Этикалық мәселелер: Бағалауды автоматтандыру оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескермеуге әкелуі мүмкін. Кейбір жағдайларда ЖИ оқушының ерекше ойлау стилі мен шығармашылық тәсілін толық бағалай алмайды.
• Жеке деректердің құпиялылығы: ЖИ жүйелері оқушылар туралы үлкен көлемдегі деректерді жинауды және талдауды қажет етеді. Бұл дербес ақпараттың қауіпсіздігі мен қорғалуы мәселелерін тудырады.
• Технологияға тәуелділік: Тым көп автоматтандыру мұғалімдердің оқушылармен өзара әрекеттесуін азайтып, олардың бағалау процесінде тек алгоритмдерге сүйенуіне әкелуі мүмкін.

Қорытынды
Формативті және жиынтық бағалауда ЖИ-ді пайдалану білім беру саласында жаңа мүмкіндіктерге жол ашады, оқу процесін тиімдірек және дараланған түрде ұйымдастыруға көмектеседі. Алайда, бұл технологиялардың барынша пайдалы болуы үшін олардың мүмкіндіктері мен шектеулерін ескеру маңызды. ЖИ-ді енгізу кезінде этикалық, құқықтық және білім беру аспектілеріне мұқият назар аудару қажет.